नेपालको इतिहास धेरै पुरानो र रोचक छ, जसले विभिन्न कालखण्डमा विभिन्न सभ्यता, संस्कृति र शासकहरूको उत्थान र पतनको यात्रा देखाएको छ। नेपालको इतिहासलाई मुख्यतया किरात काल, लिच्छवि काल, मल्ल काल, शाह काल, राणा काल र प्रजातन्त्रको युगमा विभाजन गर्न सकिन्छ। यी प्रत्येक कालखण्डमा नेपालले भिन्न-भिन्न शासकहरू र राजनीतिक व्यवस्था अनुभव गरेको छ।
किरात काल (सातौं शताब्दी ईसा पूर्व - चौथो शताब्दी)
नेपालको इतिहासको आरम्भ किरात कालबाट मानिन्छ। यस कालमा नेपालको पूर्वी क्षेत्रबाट किरात जातिका मानिसहरू आएर उपत्यकामा बसोबास गरेका थिए। किरातहरूलाई कृषि, पशुपालन, र शिकारमा दक्ष मानिन्थ्यो। उनीहरूको शासन करिब १२ सय वर्षसम्म रह्यो र यसबीचमा २८ जना किरात राजाहरूले शासन गरेको उल्लेख पाइन्छ। यलम्बर किरातकालका पहिलो राजा थिए र उनलाई बहादुरी र वीरताका प्रतीकका रूपमा हेरिन्छ। किरात कालमा नै नेपालमा बौद्ध धर्म र हिन्दू धर्मको विकास भएको मानिन्छ।
लिच्छवि काल (३८५ - ७५० ईस्वी)
लिच्छवि वंशको आगमनले नेपालको इतिहासलाई नयाँ मोड दियो। राजा मानदेव पहिलो महत्वपूर्ण लिच्छवि शासक थिए, जसले धेरै मठ-मन्दिर निर्माण गराए। लिच्छवि कालमा नेपालले स्थापत्य कला, मूर्तिकला, चित्रकला र साहित्यमा उल्लेखनीय प्रगति गर्यो। यस कालमा नै पशुपतिनाथ मन्दिर र अन्य प्रसिद्ध मन्दिरहरूको निर्माण भएको मानिन्छ। यस कालमा नेपालले भारत, चीन र तिब्बतसँग राम्रो सम्बन्ध कायम राखेको थियो, जसले व्यापार र संस्कृति आदानप्रदानलाई सहयोग पुर्यायो।
मल्ल काल (१२०० - १७६८)
लिच्छवि शासनको पतनपछि मल्ल राजवंशले नेपालमा शासन गर्न थाले। मल्ल काललाई नेपालको सांस्कृतिक पुनर्जागरणको समय मानिन्छ, जहाँ कला, संगीत, नृत्य र वास्तुकलामा धेरै योगदान भए। यस कालमा काठमाडौं, भक्तपुर र पाटन राज्य छुट्टा-छुट्टै मल्ल राजाहरूको अधीनमा रहेका थिए। मल्ल कालका प्रसिद्ध राजा जयस्थिति मल्ल, प्रताप मल्ल, र भूपतेन्द्र मल्ल थिए, जसले काठमाडौँ उपत्यकामा परिष्कृत वास्तुकलाका दरबार, मन्दिर र स्तुपाहरू निर्माण गराए।
शाह काल (१७६८ - १८४६)
१७६८ मा पृथ्वीनारायण शाहले नेपाल एकीकरण गर्न सुरु गरे र सबै साना-साना राज्यहरूलाई गोरखा राज्यको अधीनमा ल्याए। नेपाल एकीकरणपछि काठमाडौंलाई राजधानी बनाइयो। पृथ्वीनारायण शाहलाई "नेपाल एकीकरणका पिता" भनिन्छ। उनले नेपालको स्वतन्त्रता, सम्प्रभुता र अखण्डताको रक्षा गर्न भारतीय कम्पनी सरकार र पश्चिमी शक्तिसँग लड्नुपर्ने देखे। शाह कालमा नेपालले आफ्नो भूभागलाई विस्तार गर्ने नीति अपनायो र पश्चिममा कुमाउँ गढवालदेखि पूर्वमा सिक्किमसम्म विस्तार गर्यो।
राणा शासन (१८४६ - १९५१)
शाह वंशको शासन सत्तामा रहे तापनि वास्तविक शक्ति राणाहरूको हातमा थियो। १८४६ मा कोत पर्वको घटनापछि जंग बहादुर राणाले प्रधानमन्त्रीको पदमा रहँदै सारा शक्ति आफ्नो हातमा लिए। राणाहरूले सत्तालाई आफ्नो वंशमा केन्द्रित गरेर देशको शासकीय व्यवस्था लामो समयसम्म नियन्त्रणमा राखे। उनीहरूले अंग्रेजसँग मैत्रीपूर्ण सम्बन्ध राखे र विदेशी प्रभावलाई भित्रिन दिएनन्। राणा शासनको अन्त्य १९५१ मा भएको हो, जब प्रजातान्त्रिक आन्दोलनले देशमा परिवर्तनको लहर ल्यायो।
प्रजातन्त्रको स्थापना (१९५१)
१९५१ मा राणा शासनको अन्त्यसँगै नेपालमा प्रजातन्त्रको स्थापना भयो। यसपछि राजा त्रिभुवनको नेतृत्वमा नेपालमा लोकतान्त्रिक व्यवस्था सुरु भयो। यो समयदेखि नै नेपालमा राजनीतिक अस्थिरता रह्यो, जहाँ विभिन्न पार्टी र नेताहरूको आआफ्नै स्वार्थले गर्दा अस्थिरता बढ्दै गयो। १९९० मा जनआन्दोलनपछि नेपालमा संवैधानिक राजतन्त्र स्थापना भयो।
गणतन्त्रको स्थापना (२००८)
२००६ मा दोस्रो जनआन्दोलनले राजा ज्ञानेन्द्रको प्रत्यक्ष शासन अन्त्य गर्यो र नेपालले नयाँ संविधान निर्माणको प्रक्रिया थाल्यो। २००८ मा नेपालले आधिकारिक रूपमा गणतन्त्रको घोषणा गर्यो, जससँगै राजतन्त्र समाप्त भयो। वर्तमान नेपालमा संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रको शासन व्यवस्था छ र यहाँ लोकतान्त्रिक प्रक्रियाबाट सरकार चयन हुन्छ।
नेपालको इतिहास धेरै उतारचढावले भरिएको छ। यसले हाम्रा पुर्खाहरूको संघर्ष र बलिदानलाई सम्झाइरहन्छ र नेपालको सांस्कृतिक, धार्मिक र ऐतिहासिक महत्त्वलाई झल्काउँछ।
